طرح و نقش درختی یکی از جذاب‌ترین و معروف‌ترین طرح‌های قالیبافی ایرانی است که به ویژه در فرش دست باف از آن استفاده می‌شود. این طرح با ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فرد خود، جلب توجه هنردوستان و مجموعه‌های هنری را به خود اختصاص داده است.
در ادبیات درخت به عنوان نمادی از زندگی انسان استفاده می‌شود. این نماد به وفا، ثمربخشی، جوانی، خزان، کهن‌سالی و بسیاری از ویژگی‌های انسانی اشاره دارد. در نمادشناسی علمی، فلسفی، و مذهبی نیز، درخت به عنوان نمادی از پیوند انسان با زندگی، رشد و تحول در جهان استفاده می‌شود.
طرح و نقش درختی در فرش ایرانی تنوع و زیبایی خاصی به این هنر اضافه کرده است. در فرش‌های ایرانی، تفاوت معنایی بین دو واژه "طرح" و "نقش" حائز اهمیت است. اگرچه این دو مفهوم به طور کلی با یکدیگر قرابت دارند، اما در فرش‌ها، این دو واژه تفاوت‌های مهمی در مفاهیم خود دارند. واژه "نقش" در این زمینه جزئی‌ترین معنا را به خود می‌گیرد. به عنوان مثال زمانی که از نقش درختی یا هر شکل دیگری صحبت می‌شود، تنها به شکل خاص و ظاهری اشاره دارد که در تراکیب مختلف قرار می‌گیرد. این نقش ممکن است با اندازه‌ها و تعداد تکرارهای مختلف، به ترکیب با دیگر نقوش و اشکال بپردازد. از سوی دیگر واژه "طرح" ، مفهومی کلی‌تر به خود می‌گیرد. طرح درختی، به فرم یا الگوی کلی فرش اشاره دارد. این طرح می‌تواند شامل نقوش، شکل‌ها و اشکال مختلف باشد و لزوماً محدود به "طرح درختی" نمی‌شود.
در این زمینه تفاوت اساسی بین نقش درختی و طرح درختی وجود دارد که نقش تنها به شکل و ظاهر خاصی اشاره دارد، در حالی که طرح به یک الگو یا قالب کلی اشاره دارد که می‌تواند شامل انواع نقوش و اشکال باشد.
نقش درختی در فرش ایرانی نمادهای گوناگونی از طبیعت و فرهنگ این منطقه را به تصویر می‌کشند. در ادامه به برخی از انواع نقش درختی در فرش ایرانی اشاره خواهیم کرد:
انواع نقش درختی، هرکدام با معانی و نمادهای خود، به تنوع و زیبایی فرش‌های ایرانی افزوده‌اند و از تاریخ و فرهنگ این سرزمین الهام گرفته‌اند.
بیشتر بخوانید: ترفند های برای جلوگیری از سر خوردن فرش
در این طرح، اصلی‌ترین عنصرها درختان و درختچه‌ها هستند که به شکل‌ها و اندازه‌های متنوعی در طرح ترکیب شده‌اند. این تنوع در طراحی، طبیعت را با زیبایی و وحدتی که در خود جای داده است، بازتاب می‌دهد. در ادامه به برخی از انواع طرح‌های درختی ایرانی اشاره می‌شود:
طرح درختی محرابی : یکی از طرح‌های جذاب و اصیل در هنر قالیبافی است که تاریخچه‌ای عمیق و با ارتباط مستقیم با دین و فرهنگ اسلامی دارد. در طرح درختی محرابی، نقش درختان به‌طوری خاص زیر طاق محراب قرار می‌گیرد. این درختان با انواع مختلفی شامل درخت کاج، بید مجنون و سرو، از پس زمینه آثار برخاسته و به تازگی ویژگی‌های معنوی این طرح را تقویت کرده‌اند. درختان با برگ‌ها و شاخه‌های خاص خود، ارتباط میان طبیعت و معنویات دینی را به تصویر می‌کشند که با ویژگی‌های معنوی و دینی خود، از گذشته تاکنون جاودانه باقی مانده و ادامه یافته است.
طرح درختی جانوری یا حیوان دار: این طرح با به تصویر کشیدن جانوران و حیوانات در محیط درختان، زندگی و تعامل میان دو عنصر طبیعی را نشان می‌دهد. در این طرح، ساختار درخت به عنوان محور اصلی آثار بافته شده و با افزودن شاخه‌ها و برگ‌های ضخیم، به تصویر کشیده می‌شود. در این نوع طرح، متنوعی از نقش‌های حیوانی از جمله پلنگ، شیر، آهو و انواع مرغ با دقت بالا و هنر بالا به دقت زیبایی درختان را تزیین می‌کنند. گوناگونی این نقش‌ها و عدم تکرار شکل‌ها و ترکیب‌ها، این طرح را از دیگر طرح‌های درختی متمایز می‌کند.
طرح درختی سبزی‌کار یا آب نما: این طرح با تمرکز بر روی سبزهای درختان و آب، احساس تازگی و زیبایی طبیعت را به نمایش می‌گذارد. طرح درختی سبزی، یک طرح جذاب در هنر قالیبافی است که با شاخه‌های پر از گل و برگ، فضای فرش را به طور کامل پر کرده و به اثری زیبا و زنده مبدل می‌شود. این طرح به قدری بزرگ است که در برخی موارد حتی حاشیه‌ها نیز وجود ندارند و فضا فقط شامل طرح اصلی می‌شود.
طرح درختی لچک و ترنج : یک اثر هنری خاص است که درختان لچک و ترنج را به تصویر کشیده است. این طرح را می‌توان در دو حالت خارج از کادر لچک یا ترنج یا داخل لچک یا ترنج اجرا کرد. در قسمت خارج از کادر لچک یا ترنج، درختان به صورت آزاد در کل فرش پخش می‌شوند، که این شکل طراحی به تنهایی می‌تواند یک اثر زیبا و جلب‌کننده را ایجاد کند. اما در حالت داخل کادر لچک یا ترنج، درختان به شکل کنترل شده در مرکز قرار می‌گیرند و این کادر به آنها یک حاشیه و چهارچوب زیبا می‌بخشد.
طرح درختی سروی: طرح درختی سروی، یکی از طرح‌های خیره کننده در هنر قالیبافی است که با مهارت و ذوق طراحان کرمانی و بختیاری به وجود آمده است. در طرح‌های قالی‌های کرمان، درختان سرو یا کاج به شکلی منحصر به فرد در متن یا حاشیه‌ها قرار می‌گیرند. در قالی‌های بختیاری، درختان سرو به صورت پیوسته در داخل قاب‌های لوزی یا مربعی با رنگ‌های جالب نمایان می‌شوند. در نهایت، طرح و نقش درختی به عنوان یک هنر خالص ایرانی، با طبیعت‌گرایی و تنوع منحصر به فرد خود، تاثیری شگفت‌انگیز در دنیای قالیبافی ایران دارد.
