فرش ماهی یکی از گونه‌های محبوب و با ارزش از هنر قالیبافی ایران است که دیرینگی آن به سال ها پیش بازمی‌گردد. این فرش با طرح ماهی‌هایی که به صورت ریز و دقیق در آن بافته می‌شوند، جزو زیباترین آثار هنری ایرانی محسوب می‌شود. این مقاله به بررسی طرح و نقشه‌های ماهی در قالیبافی ایران می‌پردازد. برخی از هنرمندان ترجیح می‌دهند که این طرح را به دلیل شباهت شکل‌های داخلی به ماهی، "طرح ماهی" نام‌گذاری کنند. نقشه ماهی یکی از طرحهای معروف و پراستفاده در قالیبافی ایران است.
یکی از روش‌های مرسوم در گذشته، کشیدن نقش‌های حیوانات بخصوص اعضای بدنی آنها بوده است. تاریخچه نقشه ماهی یا هراتی به دوره تیموریان، زمانی که هرات جزء ایران بوده، بازمی‌گردد. اصل این نقش، دو ماهی است که گل بزرگی را در آغوش گرفته‌اند. این نقش در اصل یکی از نمادهای مهم مرتبط با ایران باستان و آیین مهر می‌باشد. برخی از مفسران نقوش فرش اعتقاد دارند که این دو ماهی نمادی از همان دو ماهی مینوی در کتاب اوستای ایرانیان هستند. این ماهی‌ها از گل نیلوفر در برابر از آسیب اهریمن، مراقبت می‌کردند.
این طرح نه تنها در بازارهای داخلی، بلکه در بازارهای جهانی نیز مورد توجه قرار گرفته است. فرش طرح ماهی درهم توسط بافندگان در استان‌های مختلف ایران از جمله خراسان جنوبی، همدان، آذربایجان شرقی، مرکزی، فارس و سایر استان‌ها بافته می‌شود. هر منطقه به سبب ویژگی‌های محیطی و فرهنگی خود، اجراهای متفاوتی از این طرح را به وجود آورده اند.
نقشه هراتی، یکی از زیباترین و متداول‌ترین نقشه‌های فرش ایرانی است که به وسیله هنرمندان و بافندگان در شهر هرات (پایتخت تیمور) در افغانستان خلق شده است. این نقشه از یک گل مرکزی در وسط با شکل لوزی تشکیل می‌شود که دور آن الگویی زیبا از برگ‌های نیزه‌ای به موازات اضلاع لوزی به تصویر کشیده شده است. هر طرح هراتی، با نسخه‌ها، شکل‌ها و ابعاد مختلف، یک داستان منحصر به فرد دارد.
در یک نوع دیگر از این فرش‌ها، طرح ماهی درهم تنیده (ماهی درهم) به عنوان یکی از الگوهای فرعی طرح هراتی ظاهر می‌شود. این الگو که نخستین بار در خراسان خلق شد، به تدریج به فرش‌های دیگر نقاط ایران کشیده شد و اکنون به عنوان نماد زیبایی و هنر در دنیای فرش شناخته می‌شود. نقشه‌های فرش ماهی درهم از لحاظ اندازه، حاشیه، رنگ‌بندی و سبک نقشه متنوع بوده و به تدریج تبدیل به یک نماد از هنر قالیبافی ایران شده‌اند.
الگوهای مدرن‌تر نیز شامل اشکال مثلثی و مارپیچ‌های خمیده با گل‌های فراوان هستند. استفاده از الگوهای مدرن و هنری باعث جلب توجه و تازگی در طراحی فرش می‌شود و به عنوان یک اثر هنری تلقی می‌شود. نقشه ماهی، که معمولاً به صورت گسترده در فرش‌ها به کار می‌رود، از تکرار نقش اصلی که همان ماهی است به وجود می‌آید. این نقش به صورت لوزی شکل تکرار می‌شود که دور آن نیز نقش‌های درهم ایجاد می‌شوند. این تکرار گاهی به صورت چرخ و فلک نیز نمایان می‌شود و از آن نقشه ماهی به دست می‌آید. این نقش گاهی حاوی لچک و ترنج است.
وجود یا عدم واگیره لوزی شکل بستگی به نحوه طراحی و بافته شدن دارد. در مناطق خاصی از ایران مثل شرق این کشور به سمت شهر بیرجند و روستا‌ی مود، نقشه ماهی بدون واگیره لوزی بافته می‌شود. اما در مناطق دیگر، مانند غرب ایران به عنوان مثال خوی، بیشتر نقشه‌های ماهی دارای واگیره لوزی شکل هستند. این تنوع در طراحی نقشه ماهی نشان‌دهنده تاثیرات محلی و فرهنگی در هنر قالیبافی ایران می‌باشد.
بیشتر بخوانید: ترفند هایی برای جلوگیری از سر خوردن فرش
این نوع فرش با تراکم بالا و جنس با کیفیت از پشم یا ترکیب پشم و ابریشم بافته می‌شود. مشخصات و ویژگی‌های آن شامل:
طرح دقیق ماهی: فرش طرح ماهی با دقت بسیار بالا و ریزنمایی فوق‌العاده ماهیان را به تصویر می‌کشد.
رنگهای شاد و جذاب: از رنگهای شاد و زنده در فرش طرح ریز ماهی استفاده می‌شود. قرمز، آبی، زرد، سبز و بنفش از جمله رنگهای محبوبی هستند که این فرش‌ها را زیبا و جذاب می‌سازند.
پرهای نازک و بافت نرم: فرش طرح ماهی با پرهای نسبتاً نازک و بافتی نرم و لطیف ارائه می‌شود.
مقاومت در برابر فرسایش: این نوع فرش به دلیل بافت محکم و تراکم بالا، مقاومت خوبی در برابر فرسایش و ساییدگی دارد. این ویژگی باعث ماندگاری و طولانی مدت می‌شود.
ظاهر زیبا و شیک: بافت دقیق، رنگهای جذاب و تراکم بالا باعث ظاهری زیبا و شیک در این نوع فرش می‌شود که آن را به یکی از ارزشمندترین آثار هنری در زمینه فرش‌بافی تبدیل کرده است.
انواع مختلف فرش با طرح ماهی نشان از تنوع و خلاقیت در هنر فرش‌بافی ایران دارد. زیرا هر نقشه و طرح ماهی می‌تواند به نحوه‌ای متفاوت جزئیات، رنگ‌ها و ابعاد را دربرگیرد. در ادامه به توضیح بیشتر درباره برخی از این نواع اشاره شده است:
فرش طرح ماهی سنتی
الگوهای ماهی در فرش‌ها زیبا و متنوع بوده و به صورت مداوم تغییر می‌کنند. یکی از الگوهای برجسته، الگوی ماهی با یک ترنج در وسط است که دور آن با طرحهای درختی و خطوط پیچیده احاطه شده است. این الگو به ویژه با استفاده از مثلث رنگی کلاسیک جلوه‌یی زیبا و هنرمندانه به فرش می‌بخشد. این مثلث رنگی شامل آبی نفتی، قرمز، بژ، قهوه‌ای شتری و قهوه‌ای سوخته است که با سبزهای روشن ترکیب می‌شود.
این طرح با استفاده از موجودات آبی همچون ماهی و گل نیلوفر، به آب و ارزش حیات آب اشاره دارد. این طرح نماد زایش، گردش زمان و تداوم حیات است. با توجه به ویژگی‌های هر منطقه، این طرح تغییراتی در جزییات و رنگ‌بندی دارد. این تفاوت‌ها و شباهت‌ها در نقاط مختلف باعث شده است که طرح ماهی درهم با نام‌های مختلفی شناخته شود، از جمله گلدار هراتی، هراتی شکسته، ریزه ماهی، بته ماهی، مرغ و ماهی.
فرش طرح ریز ماهی به دلیل زیبایی و مقاومتی که دارد، در محیط‌های مختلف دکوراسیونی قابل استفاده است از جمله:
در کل، این نوع فرش با طرح‌ها و ویژگی‌های متنوع، گزینه بسیاری برای دکوراسیون انواع فضاهاست.
فرش‌های با طرح ماهی، به خصوص نوع ریزماهی و شاه ماهی، از جمله آثار هنری ایرانی هستند که با جزئیات دقیق و نقش‌های زیبا تولید می‌شوند. این فرش‌ها در تناوب تار و پود از جنس پشم یا پشم و ابریشم بافته می‌شوند. انتخاب تعداد شانه‌ها بر تراکم و ظاهر نهایی فرش تأثیرگذار است. در ادامه به برخی از ویژگی‌های انواع فرش با طرح ماهی اشاره شد:
در کل انتخاب بین فرش 700 شانه و 1200 شانه به سلیقه شما و نیازهای دکوراسیونی فضاهای مختلف بستگی دارد. هر دو نوع از طراحی و زیبایی بالایی برخوردارند، ولی ویژگی‌های متفاوت آنها می‌تواند به انتخاب شما کمک کند.
برای نگهداری از فرش ریز ماهی و حفظ زیبایی و کیفیت آن، پیشنهاد می‌شود به موارد زیر توجه کنید:
با رعایت این نکات، می‌توانید از فرش خود به بهترین شکل مراقبت کنید. در این مقاله به بررسی و توضیحات جامعی درباره فرش با طرح ماهی پرداختیم و با توجه به تاریخچه این نقشه، ارتباط آن با فرهنگ و تاریخ ایران، انواع الگوها و تغییرات آن در طول زمان آشنا شدیم. در نهایت این نوع فرش با ویژگی‌های مختلف مانند طرحهای ماهی، رنگهای شاد و زنده و تراکم بالا، گزینه‌ی مناسبی برای دکوراسیون داخلی و مکان‌های مختلف مسکونی محسوب می‌شود.
